Miasto i Gmina Oleśnica – Rys historyczny
Gmina Oleśnica jest jedną z najmniejszych gmin w województwie świętokrzyskim, jej powierzchnia wynosi 53,38 km 2, zamieszkuje ją 3818 mieszkańców (według stanu na dzień 31 grudnia 2023 roku). Swoim zasięgiem obejmuje 11 sołectw: Borzymów, Brody, Bydłowa, Kępie, Oleśnica, Pieczonogi, Podlesie, Strzelce, Sufczyce, Wojnów i Wólka Oleśnicka. Gmina Oleśnica znajduje się w obrębie Solecko – Pacanowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, który został utworzony przede wszystkim w celu ochrony wód powierzchniowych rzeki Wschodniej.
W czasie istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1569 – 1795) Oleśnica należała do województwa sandomierskiego. Po roku 1795 Oleśnica znalazła się w zaborze austriackim. W latach 1809-1815 należała do Księstwa Warszawskiego. Kolejne dziesięciolecia epoki rozbiorowej (1815 – 1918) to przynależność Oleśnicy do zaboru rosyjskiego w ramach powiatu stopnickiego województwa krakowskiego, od roku 1841 guberni kieleckiej, od roku 1844 guberni radomskiej. W latach 1919 – 1939 Oleśnica należała do powiatu stopnickiego i województwa kieleckiego. Po II wojnie światowej, w latach 1950 – 1975, Oleśnica należała do powiatu buskiego w województwie kieleckim. Ostatnia reforma administracyjna Polski, z roku 1998, ulokowała Oleśnicę w powiecie staszowskim w ramach województwa świętokrzyskiego.
Pierwsze ślady stałych osad ludzi na terenie Oleśnicy datuje się na okres neolitu, czyli około 5 tysięcy lat p.n.e.. Wiemy, że w XIII wieku Oleśnica doświadczyła najazdów tatarskich. Pierwsza pisana wzmianka o Oleśnicy pochodzi 1326 roku, kiedy to została ona wymieniona jako wieś parafialna leżąca w granicach ówczesnej kasztelani wiślickiej, stanowiąca własność rodu Oleśnickich. Ówcześni właściciele budowali potęgę rodu przy boku kolejnych królów Polski. Chorągiew rodowa Oleśnickich wzięła udział w bitwie pod Grunwaldem, a najwybitniejszy z rodu, wpływowy polityk, biskup krakowski i pierwszy polski kardynał Zbigniew Oleśnicki faktycznie sprawował władzę w Polsce po śmierci Władysława Jagiełły. Kolejny z rodziny, Andrzej Oleśnicki, wystarał się w 1470 roku o prawa miejskie dla rodzinnej osady. Ich potwierdzenie nastąpiło w roku 1569.
Na początku XVI wieku Oleśnica stała się własnością Zborowskich. Marcin Zborowski w 1563 roku zamienił kościół na zbór kalwiński, a jego brat Piotr pobudował ratusz i rozbudował miasto. Okres ten wiąże się z jedną z najbarwniejszych postaci sarmatyzmu, ściętego na Wawelu i pochowanego w Oleśnicy hetmana kozackiego i kalwina, Samuela Zborowskiego. W latach 1606-1607 Oleśnica stała się terenem starć w czasie rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego. W 1619 roku nowy właściciel Oleśnicy Zbigniew Lanckoroński uczynił kościół ponownie świątynią katolicką. Potop szwedzki 1655-1660 zakończył lata świetności Oleśnicy. Zniszczył to co było w niej najcenniejsze – zamek i kościół. Z przekazów źródłowych wiemy, że na terenie Oleśnicy znajdował się wówczas szpital. Pierwsza wzmianka o szpitalu przy kościele parafialnym pochodzi z XVII wieku. W 1664 roku budynek szpitala składał się z dwóch izb, dwóch przedsionków oraz komórki. Nowi właściciele Oleśnicy, Lanckorońscy starając się podźwignąć miejscowe rzemiosło po latach potopu szwedzkiego, zorganizowali cechy: kuśnierski, krawiecki oraz wspólny, który grupował rzemieślników z 10 różnych specjalności. W 1673 roku Oleśnica wraz z dworem liczyła zaledwie 184 mieszkańców. Kolejnymi właścicielami Oleśnicy byli w XVIII wieku Kalinowscy. Na początku XVIII wieku w czasie III wojny północnej (1700 – 1721) miasto zostało ponownie zniszczone. Aby podnieść je z upadku właściciele wyjednali u króla Augusta II Mocnego przywilej na 12 jarmarków w roku. Liczba domów w Oleśnicy wzrosła do 130 w 1788 roku.
W wyniku III rozbioru Polski Oleśnica znalazła się w zaborze austriackim, a od roku 1815 w zaborze rosyjskim. Rozbiory Polski i położenie w strefie przygranicznej, między zaborem rosyjskim i austriackim, spowodowało zastój gospodarczy i zahamowanie dalszego rozwoju. W materiałach źródłowych odnajdujemy informację, iż w roku 1819 zorganizowano w Oleśnicy szkołę. W roku 1848 budynek szkoły wyremontowano, a jego stan był zadowalający. Liczba uczniów wynosiła wówczas 48. W 1827 roku Oleśnica miała 888 mieszkańców. W XIX wieku osada słynęła ze swoich mistrzów murarskich, cenionych i poszukiwanych w południowej części Królestwa Kongresowego. W 1869 roku Oleśnica utraciła prawa miejskie w skutek carskich represji po upadku powstania styczniowego. W tym czasie liczba ludności parafii oleśnickiej wynosiła 2043 wiernych, Żydów w parafii – głównie w samej Oleśnicy – mieszkało 160. W roku 1863 dochód Oleśnicy wynosił 216 rubli, który całkowicie pochłaniały wydatki na utrzymanie funkcjonariuszy gminnych i biur.
Druga połowa XIX wieku to okres pierwszych emigracji zarobkowych do Ameryki Północnej oraz stopniowy rozwój rzemiosła murarskiego. Oleśnica znana była w południowej części Królestwa Polskiego z mistrzów murarskich. Zasługą oleśnickich majstrów była gruntowna przebudowa kościoła i nadanie budowli obecnego kształtu. Zakończenie tych prac miało miejsce w roku 1890.
Wiek XIX okraszony został pobytem Stefana Żeromskiego na ziemi oleśnickiej. Pisarz przebywał na Brodach od listopada 1888 do września 1889 roku, gdzie był guwernerem dzieci ówczesnego dziedzica Oleśnicy – Gustawa Zaborowskiego. Dlatego też na kartkach wielu prac autora odnajdziemy opis Oleśnicy i jej okolic, które były inspiracją wielu powieści pisarza.
Działania militarne okresu I wojny światowej (1914 – 1918) to przede wszystkim przemarsze wojsk rosyjskich i austriackich, niesamowita drożyzna i postępujący brak wszystkiego. Zniszczenia wojenne szczęśliwie ominęły osadę, ale ogromny pożar z roku 1920 strawił wiele domostw, plebanię i zgromadzone w niej księgi parafialne.
Po odzyskaniu niepodległości Oleśnica administracyjnie należy do województwa kieleckiego, powiatu stopnickiego sama jest także siedzibą władz gminnych. W okresie dwudziestolecia międzywojennego życie osady płynęło utartym rytmem charakterystycznym dla osad i małych miejscowości tego regionu. Jedyną dobrze prosperującą firmą był zakład budowlany Antoniego Siemińskiego zatrudniający majstrów oleśnickich i robotników. Jego firma prowadziła roboty w dworach Radziwiłłów i Popielów, wybudowała szkoły w Tuczępach, Czarnkowie, Nowym Korczynie i w samej Oleśnicy (rok 1935), przebudowała pałac w Balicach na kościół, prowadziła budowę kościoła i domu sanatoryjnego w Solcu – Zdroju, wyremontowała kościoły w Zborówku i Kargowie.
W czasie II wojny światowej przez Oleśnicę przebiegała linia I Frontu Ukraińskiego od czerwca 1944 roku do stycznia 1945 roku. Przed rozpoczęciem działań militarnych ludność wysiedlono do Padwi Narodowej. Znaczna część zabudowań miasteczka przestała istnieć. Spalona została szkoła i resztki zabudowań dworskich. Zdewastowano kościół parafialny wraz z całym jego wyposażeniem.
Pierwsze lata powojenne to czas odbudowy Oleśnicy – domostw, kościoła i budynków użyteczności publicznej. W roku 1953 wzniesiono budynek szkoły podstawowej – później rozbudowywany. W latach siedemdziesiątych wzniesiony został gmach urzędu gminy, dom nauczyciela i ośrodek zdrowia. Na początku lat osiemdziesiątych powstała strażnica przy ul. Nadstawie. Lata siedemdziesiąte XX wieku – to wyprzedaż gruntów rolnych przez mieszkańców, wyjazdy za granicę do prac murarsko-tynkarskich i zakładanie rodzinnych firm budowlanych. Jest to także dekada emigracji „oleśniaków” do dużych miast – co ujemnie odbiło się na demografii gminy.
Warto wspomnieć, że nadal symbolem miasta są znani w kraju i za granicą oleśniccy murarze. Prawdziwy rozkwit tej branży nastąpił w trzech ostatnich dekadach XX i na początku XXI wieku. Widoczne to było w formie wyjazdów murarzy oleśnickich do pracy za granicę oraz zakładaniu rodzinnych firm w branży budowlanej, wykończeniowej i dociepleniowej.
W oleśnicką tradycję murarstwa doskonale wpisał się powstały w 2007 roku zakład produkcji ceramiki budowlanej firmy Wienerberger. Jest on jednym z największych i najnowocześniejszych zakładów tej firmy w Europie. Glinka w jaką obfitują tutejsze ziemie jest doskonałym surowcem do produkcji ceramiki najwyższej jakości.
Oleśnica dziś
Dzisiejsza Oleśnica zachowała ciekawy XV-wieczny układ urbanistyczny. Obecnie najważniejszym obiektem zabytkowym jest neogotycki kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP gruntownie przebudowany w drugiej połowie XIX wieku. Pierwszy kościół istniał już w 1326 roku. Kolejna budowla została wzniesiona na przełomie XIV i XV wieku dzięki Janowi Oleśnickiemu na fundamentach wcześniejszej świątyni. W kościele na szczególną uwagę zasługuje wmurowana nad chrzcielnicą płyta erekcyjna kościoła świętego Floriana z 1406 roku wykonana z piaskowca. Pod napisem minuskułą gotycką Anno Domini MCCCCVI in Die Sancti Floriani Ecclesiae znajduje się krzyż łaciński z elementami herbu rodu oleśnickich. Obok kościoła możemy podziwiać dzwonnicę z dzwonem ”Antonii” wykonanym przez znaną firmę ludwisarską Felczyńskich. Poza kościołem uwagę przyciąga oleśnicki rynek z ciekawą zabudową, nad którym wznosi się wieża zegarowa remizy strażackiej wybudowana dzięki inicjatywie i pomocy finansowej strażaków i mieszkańców Oleśnicy w 1948 roku. Obecnie, w przebudowanym w 2019 roku budynku, który stanowi perełkę architektoniczną oraz nieodłączny charakterystyczny element oleśnickiej zabudowy, mieści się Miejsko-Gminne Centrum Kultury, miejsce wielu ciekawych spotkań i imprez kulturalnych.
W centrum rynku warto zwrócić uwagę na figurę Matki Bożej Różańcowej z 1911 roku fundacji rodziny Zaborowskich, w podstawie której 11 listopada 2018 roku odsłonięta została tablica upamiętniająca 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości, a także odzyskania przez Oleśnicę praw miejskich, które miasto utraciło na mocy ukazu carskiego z 1869 roku. Treść napisu na tablicy jest następująca: 1918-2018 Wdzięczni Bogu Maryi Królowej Polski i bohaterskim Polakom walczącym o wolność ojczyzny w 100 rocznicę odzyskania niepodległości – mieszkańcy Gminy Oleśnica.
Warto także odnotować, że przez wieś Borzymów i Bydłowa przebiegał kiedyś Szlak Pauliński, bowiem w pobliskiej Beszowej znajdował się zakon Świętego Pawła Pustelnika – ojców i braci paulinów z krakowskiej Skałki. Stąd w tych miejscowościach liczne pozostałości po działalności zakonników w postaci fragmentów zabudowań, murów klasztornych i przydrożnych kapliczek. W północnej części Borzymowa znajduje się cmentarz choleryczny, który powstał w 1914 roku, kiedy to okoliczne miejscowości dziesiątkowała epidemia cholery.
Atrakcyjność gminy zwiększa niewątpliwie rewitalizacja Oleśnicy oraz liczne programy unijne, po które sięga samorząd. Dlatego też w poszczególnych miejscowościach w gminie odnajdziemy odnowione i dobrze wyposażone domy ludowe.
W roku 1996 zakończyła się budowa pierwszej oczyszczalni ścieków z możliwością podłączania do sieci kanalizacyjnej domów z Oleśnicy i Wojnowa. W roku 2009 oddano do użytku I etap obwodnicy. Trzy lata później wybudowano jej drugą część.
W roku 2015 zakończono modernizację przedszkola. W roku 2024 dobudowano kolejne skrzydło. Nowy budynek zachwyca nie tylko z zewnątrz, ale przede wszystkim swoim wnętrzem. Doskonałym przykładem tego są kolorowe, bardzo dobrze wyposażone sale dydaktyczne.
W roku 2019 oddano do użytku nowoczesny kompleks sportowo-dydaktyczny przy szkole podstawowej. Znajduje się tu boisko trawiaste do piłki nożnej, 4-torowa bieżnia z nawierzchnią poliuretanową i trybuny na 500 miejsc. Ponadto kompleks obejmuje boisko wielofunkcyjne z nawierzchnią ze sztucznej trawy, bieżnię do skoku w dal oraz miejsce do rzutu młotem i dyskiem. W roku 2022 oddano do użytku nowoczesną oczyszczalnię ścieków. W roku 2023 zakończono budowę kanalizacji sanitarnej w Strzelcach, Sufczycach i Borzymowie.
Odwiedzający naszą gminę mogą zobaczyć remizy strażackie lub domy ludowe w takich miejscowościach jak: Borzymów, Bydłowa, Kępie, Oleśnica, Strzelce, Sufczyce, Pieczonogi, Podlesie.